ভূমিকা

অসমৰ ইতিহাস এক বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ আৰু বৰ্ণিল অতীতৰ সাক্ষী। ভাৰতৰ উত্তৰ-পূৱ অঞ্চলৰ এই ভূমিত বহু প্ৰাচীন সভ্যতা আৰু শক্তিশালী ৰাজবংশৰ উত্থান-পতন হৈছে। অসমৰ ইতিহাসৰ এই যাত্ৰাত কামৰূপ ৰাজ্যৰ পৰা কামতা ৰাজ্যলৈকে বিস্তাৰিত অধ্যয়ন কৰাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। কিয়নো এই ৰাজ্যসমূহে অসমৰ সাংস্কৃতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক গঠন প্ৰক্ৰিয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।

সমুদ্ৰগুপ্তৰ প্ৰসিদ্ধ আলাহাবাদ স্তম্ভ শিলালিপিত (৩৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ) প্ৰথমবাৰৰ বাবে ‘কামৰূপ’ নামৰ উল্লেখ পোৱা যায়, য’ত ইয়াক এক সীমান্তৱৰ্তী ৰাজ্য হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছে। তাৰ পিছত কেইবাশতিকাজুৰি অসমৰ ভূখণ্ডত বিভিন্ন শাসকৰ ৰাজত্ব ঘটিছিল, যাৰ ভিতৰত বৰ্মন, পাল, ম্লেচ্ছ, খেন আৰু কোচ বংশৰ শাসকসকল উল্লেখযোগ্য।

চিত্ৰ: ৭ম-৮ম শতিকাৰ কামৰূপ ৰাজ্যৰ বিস্তাৰ

“কামৰূপ ভাৰতীয় উপমহাদেশৰ পূব অঞ্চলত অৱস্থিত এক প্ৰাচীন ৰাজ্য আছিল, যাৰ উত্থান প্ৰায় ৩৫০ খ্ৰীষ্টাব্দত হৈছিল। এই ৰাজ্যৰ সীমা বৰ্তমানৰ অসম, বাংলাদেশ, পশ্চিমবংগ, ভুটান আৰু নেপালৰ অংশলৈকে বিস্তৃত আছিল।”

কামৰূপৰ উৎপত্তি আৰু ইতিহাস

কামৰূপ নামটোৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে বিভিন্ন মত আছে। দশম শতিকাৰ কালিকা পুৰাণত উল্লেখ আছে যে কামদেৱে এই ঠাইত তেওঁৰ ৰূপ পুনৰ প্ৰাপ্ত কৰিছিল, আৰু সেই বাবে এই ঠাইৰ নাম কামৰূপ হৈছিল। কিন্তু ঐতিহাসিকসকলে কয় যে এই নামটো তাতোকৈ বহু আগতেই ব্যৱহাৰ হৈছিল।

চতুৰ্থ শতিকাত মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ পতনৰ পিছত উত্তৰ-পূব ভাৰতত কামৰূপ ৰাজ্যৰ উত্থান হয়। প্ৰথমে এই ৰাজ্য গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ আধিপত্যৰ অধীনত এক সীমান্ত ৰাজ্য হিচাপে আৰম্ভ হয়। কিন্তু ক্ৰমে গুপ্ত সাম্ৰাজ্য দুৰ্বল হৈ পৰাত কামৰূপৰ শাসকসকলে স্বাধীনতা ঘোষণা কৰে আৰু নিজৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

ঐতিহাসিক তথ্য অনুসৰি, কামৰূপ ৰাজ্য প্ৰায় ৩৫০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা ১১৪০ খ্ৰীষ্টাব্দলৈকে বিভিন্ন ৰাজবংশৰ অধীনত স্থায়ী আছিল। তিনিটা প্ৰধান ৰাজবংশই কামৰূপ শাসন কৰিছিল – বৰ্মন, ম্লেচ্ছ, আৰু পাল বংশ।

বৰ্মন বংশ (৩৫০-৬৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ)

পুষ্যবৰ্মন (৩৫০-৩৭৪ খ্ৰীষ্টাব্দ) আছিল বৰ্মন বংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা, যিয়ে কামৰূপত এক স্বাধীন ৰাজবংশৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল। সমুদ্ৰগুপ্তৰ সমসাময়িক এই ৰজাই বহু শত্ৰুৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰি ৰাজ্যৰ ভিত্তি সুদৃঢ় কৰিছিল। এই বংশৰ শাসনকালত কামৰূপ ধীৰে ধীৰে এক শক্তিশালী ৰাজ্য হিচাপে গঢ় লৈ উঠিছিল।

বৰ্মন বংশৰ শাসনকালত কামৰূপে সাংস্কৃতিক আৰু বৌদ্ধিক ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট অগ্ৰগতি লাভ কৰিছিল। বিশেষকৈ ভাস্কৰবৰ্মনৰ শাসনকালত ৰাজ্যৰ সাংস্কৃতিক আৰু ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ অত্যন্ত বৃদ্ধি পাইছিল। হৰ্ষবৰ্ধনৰ সৈতে মিত্ৰতা স্থাপন কৰি তেওঁ উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজনীতিতো বিশেষ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল।

বৰ্মন শাসকসকলে সংস্কৃত ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ বিকাশত যথেষ্ট গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁলোকে ব্ৰাহ্মণসকলক অসমত বসতি স্থাপনৰ বাবে উৎসাহিত কৰিছিল আৰু বহু মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল। এই সময়তে অসমত হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ ক্ৰমাৎ বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰিছিল।

ম্লেচ্ছ বংশ (৬৫৫-৯০০ খ্ৰীষ্টাব্দ)

ভাস্কৰবৰ্মনৰ মৃত্যুৰ পিছত উত্তৰাধিকাৰী নোহোৱাত অসমৰ ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক পৰিৱেশত অস্থিৰতা দেখা যায়। এনে পৰিস্থিতিত শালস্তম্ভ নামেৰে এজন প্ৰাদেশিক গৱৰ্ণৰে ক্ষমতা দখল কৰে আৰু ম্লেচ্ছ বংশৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে। ম্লেচ্ছ শব্দৰ অৰ্থ হ’ল অনাৰ্য বা বিদেশী, কিন্তু প্ৰকৃততে এই বংশৰ শাসকসকল স্থানীয় লোক আছিল।

ম্লেচ্ছ বংশৰ শাসনকালত কামৰূপে সামৰিক আৰু ৰাজনৈতিক দিশত যথেষ্ট উন্নতি সাধন কৰিছিল। তেওঁলোকে পশ্চিমেৰে পৰা তিব্বত আৰু দক্ষিণেৰে পৰা আৰব আক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰিছিল। ইয়াৰ উপৰিও সাংস্কৃতিক, ধাৰ্মিক আৰু শিক্ষা ক্ষেত্ৰতো যথেষ্ট অৱদান আগবঢ়াইছিল।

ম্লেচ্ছ শাসকসকলৰ সময়ত তান্ত্ৰিক হিন্দু ধৰ্ম আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ হৈছিল। হযোগ্ৰীৱ মাধৱ মন্দিৰ, কামাখ্যা মন্দিৰ আদি কিছুমান বিখ্যাত মন্দিৰৰ নিৰ্মাণ এই সময়তে হোৱা বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।

চিত্ৰ: কামাখ্যা মন্দিৰ, গুৱাহাটী – ইয়াৰ মূল গাঁথনি ম্লেচ্ছ শাসকসকলৰ সময়ত নিৰ্মাণ হৈছিল বুলি বিশ্বাস কৰা হয়

পাল বংশ (৯০০-১১০০ খ্ৰীষ্টাব্দ)

ম্লেচ্ছ বংশৰ শেষ শাসক শ্ৰী চন্দ্ৰৰ পিছত ব্ৰহ্মপাল (৯০০-৯২০ খ্ৰীষ্টাব্দ) নামৰ এজন স্থানীয় নেতাই পাল বংশৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে। এই পাল বংশৰ শাসকসকল বংগ দেশৰ বিখ্যাত পাল ৰাজবংশৰ সৈতে কোনো সম্পৰ্ক নাছিল, কেৱল উপাধিৰ সাদৃশ্য আছিল।

পাল বংশৰ শাসনকালত কামৰূপ ৰাজ্যৰ বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক বহুদূৰলৈকে বিস্তাৰ হৈছিল। দক্ষিণপূব এছিয়াৰ বিভিন্ন দেশৰ সৈতে কামৰূপৰ বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক স্থাপন হয়। এই সময়তে কৃষি, শিল্প, আৰু সাহিত্যৰ বিকাশো বৃদ্ধি পাইছিল। কামৰূপ পৰিষদ নামৰ এক শিক্ষা প্ৰতিষ্ঠান পাল বংশৰ সময়তে স্থাপন হৈছিল বুলি জনা যায়।

চিত্ৰ: মদন কামদেৱ মন্দিৰৰ ধ্বংসাৱশেষ, পাল শাসকৰ সময়কালৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ নিদৰ্শন

১১০০ খ্ৰীষ্টাব্দত পাল বংশৰ পতন হয় আৰু ক্ষত্ৰিয় বংশৰ দ্বিতীয় ৰত্নবৰ্মন (১১০০-১১৩০ খ্ৰীষ্টাব্দ) ক্ষমতালৈ আহে। এই সময়ত কামৰূপত পিছৰ ৰাজবংশসমূহক কামৰূপ-কামতা বুলিও জনা যায়।

কামতা ৰাজ্য (১২৫৭-১৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দ)

১২০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ মাজভাগত কামৰূপ ৰাজ্যৰ বিভাজন ঘটে। পশ্চিম কামৰূপত কামতা ৰাজ্যৰ উদয় হয় আৰু পূব কামৰূপত আহোম ৰাজ্যৰ উদয় হয়। সন্ধ্যা নামৰ এজন স্থানীয় শাসকে ১২৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দত কামতা ৰাজ্যৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে, আৰু ইয়াৰ ৰাজধানী আছিল কামতাপুৰ (বৰ্তমানৰ কোচবিহাৰৰ ওচৰত)।

কামতা ৰাজ্যই বৰ্তমানৰ পশ্চিম অসম, উত্তৰ বংগ, ভুটান আৰু বাংলাদেশৰ বিস্তৃত অঞ্চল অধিকাৰ কৰিছিল। কামতা ৰাজ্যৰ সময়ত উত্তৰ-পূব ভাৰতত ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। এই সময়তে ইছলামীয় আক্ৰমণৰ ফলত সাংস্কৃতিক আৰু ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত পৰিৱৰ্তন হৈছিল।

খেন বংশ (১৪৪০-১৪৯৮ খ্ৰীষ্টাব্দ)

কামতা ৰাজ্যৰ শাসনত খেন বংশ এক উল্লেখযোগ্য ৰাজবংশ আছিল। চক্ৰধ্বজৰ পুত্ৰ নীলাম্বৰে ১৪৪০ খ্ৰীষ্টাব্দত খেন বংশৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে। নীলাম্বৰ (১৪৪০-১৪৮০ খ্ৰীষ্টাব্দ) খেন বংশৰ সৰ্বাধিক শক্তিশালী শাসক আছিল আৰু কামতা ৰাজ্যৰ সীমা বিস্তাৰ কৰিছিল।

নীলাম্বৰৰ শাসনকালত কামতা ৰাজ্যই অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক দিশত অভূতপূৰ্ব উন্নতি লাভ কৰিছিল। ৰাজ্যৰ সীমা গৌড় (বাংলাদেশ) আৰু মোৰং (নেপাল) লৈকে বিস্তাৰ কৰিছিল। নীলাম্বৰে বাংলাৰ মুছলমান শাসকসকলৰ পৰা কিছুমান অঞ্চল দখল কৰি লৈছিল।

১৪৯৮ খ্ৰীষ্টাব্দত বংগালৰ হুছেইন শাহী বংশৰ আলাউদ্দিন হুছেইন শ্বাহে কামতা ৰাজ্য আক্ৰমণ কৰে আৰু খেন বংশৰ শেষ শাসক শঙ্কৰক পৰাজিত কৰে। কামতাপুৰ দখল কৰি কামতা ৰাজ্যৰ স্বাধীনতা শেষ কৰে। কিন্তু ক্ৰমাৎ স্থানীয় প্ৰতিৰোধৰ বাবে হুছেইন শ্বাহৰ সেনাবাহিনী কামতা ৰাজ্য ত্যাগ কৰিবলৈ বাধ্য হয়।

চিত্ৰ: কামতাপুৰৰ দুৰ্গৰ ধ্বংসাৱশেষ

কোচ বংশ (১৫১৫-১৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দ)

হুছেইন শ্বাহৰ আক্ৰমণৰ পিছত অঞ্চলটোত বিশৃংখলতা দেখা দিয়ে। এই পৰিস্থিতিত কোচ জনজাতিৰ নেতা বিশ্বসিংহ (১৫১৫-১৫৪০ খ্ৰীষ্টাব্দ) কোচ ৰাজ্যৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে আৰু ধীৰে ধীৰে কামতা ৰাজ্যৰ অধিকাংশ অঞ্চল নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণলৈ আনে।

বিশ্বসিংহৰ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁৰ পুত্ৰ নৰনাৰায়ণ (১৫৪০-১৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দ) কোচ ৰাজ্যৰ সিংহাসনত বহে। নৰনাৰায়ণৰ শাসনকাল কোচ ৰাজ্যৰ স্বৰ্ণযুগ বুলি বিবেচনা কৰা হয়। তেওঁৰ সময়ত কোচ ৰাজ্যই সৰ্বাধিক বিস্তাৰ লাভ কৰিছিল। তেওঁৰ সময়ত সাহিত্য, কলা, আৰু স্থাপত্যৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট উন্নতি হৈছিল।

১৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দত নৰনাৰায়ণৰ মৃত্যুৰ পিছত কোচ ৰাজ্য দুভাগত বিভক্ত হয় – পূৱ কোচ আৰু পশ্চিম কোচ। এই বিভাজনৰ পিছতে কামতা ৰাজ্যৰ সম্পূৰ্ণ অস্তিত্ব লোপ পায়। কোচ ৰাজ্য পিছলৈ ক্ৰমাৎ আহোম আৰু মোগল সাম্ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়।

চিত্ৰ: কোচ ৰাজবংশৰ এটি প্ৰাচীন মুদ্ৰা

সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱ

অসমৰ প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহে অঞ্চলটোৰ সাংস্কৃতিক বিকাশত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। বিশেষকৈ ধৰ্ম, ভাষা, কলা, স্থাপত্য, আৰু সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰত এই ৰাজ্যসমূহৰ অৱদান অপৰিসীম।

ধৰ্মীয় প্ৰভাৱ

অসমৰ প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহে হিন্দু, বৌদ্ধ, আৰু স্থানীয় জনজাতীয় ধৰ্মৰ সমন্বয় ঘটোৱাত সহায় কৰিছিল। বৰ্মন বংশই হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ কৰিছিল, ম্লেচ্ছ আৰু পাল বংশই তান্ত্ৰিক হিন্দু ধৰ্ম আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মক উৎসাহিত কৰিছিল। কোচ বংশৰ সময়ত বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ হৈছিল। শঙ্কৰদেৱৰ নব্য-বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ নৰনাৰায়ণৰ সময়তে সম্ভৱ হৈছিল।

স্থাপত্য আৰু কলাৰ বিকাশ

কামৰূপ আৰু কামতা ৰাজ্যৰ শাসকসকলে বহু মন্দিৰ আৰু দুৰ্গ নিৰ্মাণ কৰিছিল, যাৰ ভিতৰত কামাখ্যা মন্দিৰ, উমানন্দ মন্দিৰ, হযোগ্ৰীৱ মাধৱ মন্দিৰ, মদন কামদেৱ মন্দিৰ আদি উল্লেখযোগ্য। কোচ বংশৰ নৰনাৰায়ণে কামাখ্যা মন্দিৰৰ পুনৰ্নিৰ্মাণ আৰু বহু নতুন মন্দিৰ স্থাপন কৰিছিল। এই সময়ত স্থাপত্য আৰু ভাস্কৰ্য কলাই বিশেষ উন্নতি লাভ কৰিছিল।

সাহিত্য আৰু ভাষাৰ বিকাশ

প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহে অসমীয়া ভাষা আৰু সাহিত্যৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। বৰ্মন বংশই সংস্কৃত ভাষাৰ চৰ্চাক উৎসাহিত কৰিছিল। কোচ বংশৰ সময়ত অসমীয়া ভাষা আৰু সাহিত্যই সোণালী যুগ অতিক্ৰম কৰিছিল। নৰনাৰায়ণৰ সভাকবি ৰামসৰস্বতীয়ে ‘মহাভাৰত’ৰ অনুবাদ কৰিছিল, আৰু শঙ্কৰদেৱে অসমীয়া সাহিত্যৰ বিকাশত অতুলনীয় অৱদান আগবঢ়াইছিল।

অৰ্থনৈতিক বিকাশ

প্ৰাচীন অসমৰ ৰাজ্যসমূহে বাণিজ্যৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট উন্নতি সাধন কৰিছিল। চীন, তিব্বত, বৰ্মা, নেপাল, আৰু দক্ষিণপূব এছিয়াৰ দেশসমূহৰ সৈতে ব্যাপক বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক স্থাপন হৈছিল। ৰেচম, হাতী দাঁত, সোণ, ৰূপ, শিং, মাংস, মাছ, আদি ৰপ্তানি সামগ্ৰী আছিল। এই সময়ত বহি:বাণিজ্যৰ লগতে দেশৰ অভ্যন্তৰীণ বাণিজ্যও যথেষ্ট উন্নত আছিল।

উপসংহাৰ

অসমৰ প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহৰ ইতিহাস আমাৰ উত্তৰ-পূৱ ভাৰতৰ ঐতিহাসিক বিকাশ বুজিবলৈ অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ। কামৰূপৰ পৰা কামতালৈকে এই যাত্ৰা কেৱল ৰাজনৈতিক ইতিহাসেই নহয়, বৰঞ্চ এক সাংস্কৃতিক বিবৰ্তনৰ গল্প। বিভিন্ন ৰাজবংশৰ শাসনকালত অসমৰ ভূমিয়ে সাংস্কৃতিক, ধৰ্মীয়, আৰু সামাজিক বিকাশৰ লগতে স্থাপত্য, কলা, আৰু সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰত অভূতপূৰ্ব উন্নতি দেখিছিল।

অসমৰ প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহৰ পতনৰ পিছতো তেওঁলোকৰ সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য আজিও অসমৰ সমাজ জীৱনত প্ৰতিফলিত হয়। ৰাজ্যসমূহৰ সাংস্কৃতিক সমন্বয়ৰ নীতি আৰু সহিষ্ণুতাৰ আদৰ্শই অসমৰ সমাজক গঠন কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। আজিৰ অসমৰ বহু সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় পৰম্পৰাৰ উৎস আমি এই প্ৰাচীন ৰাজ্যসমূহৰ ইতিহাসত বিচাৰি পাওঁ।

কামৰূপৰ পৰা কামতালৈকে অসমৰ এই ঐতিহাসিক যাত্ৰা ৰাজনৈতিক উত্থান-পতনৰ লগতে লগতে এক সমৃদ্ধ সাংস্কৃতিক ঐতিহ্যৰ বিকাশৰো সাক্ষী আছিল। এই অমূল্য ঐতিহাসিক সম্পদ আৰু ঐতিহ্যক সংৰক্ষণ আৰু সন্মান কৰা আমাৰ কৰ্তব্য।